Sang thu HAY NHUNG TK

Bøc tranh thu qua c¶m nhËn tinh tÕ cña H÷u ThØnh trong bµi th¬ "Sang thu” (Ng÷ v¨n 9 -  TËp 2).

Bµi lµm

NÕu mïa xu©n lµ mét héi tô cña c¸i ®Ñp, c¨ng trµn nhùa sèng vµo buæi b×nh minh víi nh÷ng chåi non léc biÕc, tiÕng chim ca vui vÒ lµm tæ, víi nh÷ng nµng xu©n dÞu dµng h¸t c©u quan hä…, th× mïa thu l¹i lµ mïa quyÕn rò lßng ng­êi bëi nÐt ®Ñp cña buæi chiÒu víi s¾c l¸ vµng bay  vµ h­¬ng v­ên quen thuéc, nhÑ nhµng, th­ít tha, ®»m th¾m… Cïng víi mïa xu©n, mïa thu ®· trë thµnh ®Ò tµi truyÒn thèng cña th¬ ca. Thu ®i qua l¨ng kÝnh t©m hån ng­êi nghÖ sÜ vµ lµ mãn quµ v« gi¸ mµ thiªn nhiªn ban tÆng cho con ng­êi, lµ chÊt men ®Ó lßng ng­êi ®¾m say mª m¶i. Kh¸c víi c¸c thi nh©n khi viÕt vÒ mïa thu th­êng lµ ®é gi÷a thu hay cuèi thu, nhµ th¬ H÷u ThØnh gãp mét tiÕng thu giao mïa. TruyÒn thèng vµ s¸ng t¹o lµ sù kÕt hîp hµi hoµ trong th¬ H÷u ChØnh. Cïng ®i víi “Sang thu”, ta sÏ thÊy râ ®iÒu ®ã.

          H÷u ThØnh sinh n¨m 1942, thuéc líp nhµ th¬ tr­ëng thµnh trong kh¸ng chiÕn chèng MÜ. ¤ng lµ ng­êi viÕt nhiÒu, viÕt hay vÒ quª h­¬ng vµ cuéc sèng con ng­êi, ®Æc biÖt lµ vÒ mïa thu. Víi t©m hån tinh tÕ, nh¹y c¶m, H÷u ThØnh ®· ph¸t hiÖn ra nh÷ng biÕn chuyÓn rÊt nhÑ nhµng cña ®Êt trêi khi mïa thu ®Õn mµ nÕu nh­ víi nh÷ng bén bÒ c«ng viÖc, ng­êi ta rÊt khã cã thÓ nhËn ra. Víi bµi th¬ “Sang thu” (1977), H÷u ThØnh ®· gãp vµo nÒn th¬ hiÖn ®¹i ViÖt Nam mét bøc tranh thu víi nh÷ng míi mÎ, s¸ng t¹o, ®Çy ¾p h¬i thë cña sù sèng.

Khæ th¬ thø nhÊt lµ nh÷ng dù c¶m mïa thu ®· vÒ :

Bçng nhËn ra h­¬ng æi

Ph¶ vµo trong giã se

S­¬ng chïng ch×nh qua ngâ

H×nh nh­ thu ®· vÒ

Trong biÕt bao nhiªu h­¬ng vÞ th©n thuéc cña lµng quª, H÷u ThØnh giËt m×nh th¶ng thèt khi nhËn ra c¸i lµn h­¬ng ng©y ngÊt ngät ngµo cña tr¸i æi ®Çu mïa. H­¬ng æi th©n th­¬ng qua nh­ chÝnh mïi vÞ cña v­ên, lµng quª n¬i ®ång b»ng b¾c Bé yªu th­¬ng h­¬ng æi lµ tÝn hiÖu ®Æc tr­ng cña mïa thu. Ph¶i ch¨ng lóc nµy ®©y thu ®· sang ? Nh­ng t¹i sao sø gi¶ cña mïa thu trong th¬ H÷u ThØnh l¹i lµ lµn h­¬ng ngät ngµo cña tr¸i æi ®Çu mïa mµ kh«ng ph¶i lµ h­¬ng hoa thiªn lÝ nh­ trong bµi th¬ NguyÔn BÝnh Mïi hoa thiªn lý tho¶ng h­¬ng ®­a (ChiÒu thu).

Hay h­¬ng cèm trong bµi th¬ “§Êt n­íc”

S¸ng m¸t trong nh­ s¸ng n¨m x ­a

Giã thæi mïa thu h­¬ng cèm míi

T«i nhí nh÷ng ngµy thu ®· xa

(NguyÔn §×nh Thi)

H­¬ng æi cã nÐt g× ®Æc biÖt ®Õn thÕ, ph¶i ch¨ng mïi h­¬ng Êy lµ nÐt riªng cña lµng quª B¾c Bé, ph¶i ch¨ng nã gäi vÒ trong t©m trÝ t¸c gi¶ bao nhiªu kØ niÖm ªm ®Òm cïng b¹n bÌ treo c©y h¸i æi cña mét thêi tuæi trÎ ®· qua ? Ch¼ng thÕ mµ h­¬ng æi kh«ng ph¶i chØ mét lÇn xuÊt hiÖn trong th¬ «ng :

HÑn mïa thu æi chÝn

§ãn mïa kh« b­íc vµo

(H­¬ng v­ên)

Tõ bçng nh­ ®­îc gieo lªn trong niÒm ngì ngµng ng¹c nhiªn. Tõ bao giê nhØ, thu vÒ ? TÊt c¶ ®Õn víi t¸c gi¶ nhÑ nhµng, mµ ®ét ngét qu¸, thu vÒ víi ®Êt trêi quª h­¬ng, víi lßng ng­êi mµ kh«ng hÒ b¸o tr­íc. §Ó råi trong phót gi©y ngì ngµng, nhµ th¬ míi chît nhËn ta h­¬ng æi :

Ph¶ vµo trong giã se

§éng tõ “ph¶” sö dông trong c©u th¬ mang ®Çy ý nghÜa. LiÖu cã thÓ thay thÕ tõ ng÷ Êy b»ng mét sè tõ kh¸c nh­ “tho¶ng, to¶, lan…” th«i còng ®· mang l¹i cho h­¬ng æi mét søc m¹nh v« h×nh  nµo ®ã ®Ó cã thÓ trµn ngËp trong kh«ng gian, cã søc lan to¶ vÒ mÆt c¶m xóc. §éng tõ “Ph¶” nhê nghÖ thuËt Èn dô chuyÓn ®æi c¶m gi¸c ®· ®em ®Õn cho bøc tranh giao mïa mét søc sèng m¹nh mÏ ®Õn k× l¹.

          H­¬ng æi tõ ®ã mµ lan to¶ m·i trong kh«ng gian vµ råi ®­îc cuèn trong giã se lµ c¬n giã heo may kh« l¹nh ®Çu mïa. Giã se trµn vÒ xua tan ®i bao oi bøc nãng nùc cña mïa hÌ, ®em l¹i cho con ng­êi c¶m gi¸c tho¶i m¸i dÔ chÞu.

          Trong c¸i d­ vÞ ng©y ngÊt cña tr¸i  æi ®Çu mïa, nhµ th¬ nhËn thÊy :

S­¬ng chïng ch×nh qua ngâ

H×nh nh­ thu ®· vÒ

Hai c©u th¬ mang ©m h­ëng thËt nhÑ nhµng. Mµn s­¬ng qua tõ l¸y gîi h×nh “chïng ch×nh” ®­îc nh©n ho¸ nh­ vÎ duyªn d¸ng cña nµng thiÕu n÷ ®«i m­¬i. Mµn s­¬ng Êy hiÖn ra trong mê mê ¶o ¶o nh­ s¾c mµu cæ tÝch khiÕn cho c¶nh vËt n¬i lµng quª ngâ xãm trë thµnh mét thÕ giíi thÇn k× tuyÖt diÖu. Ta còng ®· tõng b¾t gÆp h×nh ¶nh mµn s­¬ng trong §©y mïa thu tíi  cña nhµ th¬ Xu©n DiÖu :

ThØnh tho¶ng nµng tr¨ng tù ngÈn ng¬

Non xa khëi sù nh¹t s­¬ng mê …

Vµ c©u th¬ H×nh nh­ thu ®· vÒ ®· kÕt l¹i dßng xóc c¶m bÊt ngê ®ét ngét cña nhµ th¬. TÊt c¶ nh÷ng tÝn hiÖu ë trªn cuèi cïng råi còng ®i ®Õn mét nghi vÊn : thu ®· vÒ ? Tõ “H×nh nh­” diÔn t¶ sù ngì ngµng th¶ng thèt, thu ®Õn víi ®Êt trêi thËt råi sao ?

          Tõ ®iÓm nh×n cËn c¶nh, cïng sù quan s¸t tinh tÕ, c¶m nhËn dÊu hiÖu thiªn nhiªn b»ng khiÕu gi¸c (h­¬ng æi), xóc gi¸c (giã se) vµ thÞ gi¸c (mµn s­¬ng), nhµ th¬ H÷u ThØnh ®· chøng tá mét hån th¬ tinh tÕ nh¹y c¶m khi cÈm nhËn tiÕt giao mïa n¬i lµng quª thanh b×nh.

          NÕu nh­ khæ th¬ thø nhÊt lµ c¶m xóc ®ét ngét, ngì ngµng khi nhËn ra thu ®ang vÒ víi ®Êt trêi th× ®Õn khæ th¬ thø  hai, nhµ th¬ ®· nh×n réng h¬n trong viÖc quan s¸t c¶nh vËt thiªn nhiªn :

S«ng ®ùoc lóc dÒnh dµng

Chim b¾t ®Çu véi v·

Cã ®¸m m©y mïa h¹

V¾t n÷a m×nh sang thu

Tõ khung c¶nh chËt hÑp n¬i lµng quª, nhµ th¬ ®· dÇn hÐ më thªm cho kh«ng gian c¶ chiÒu cao, chiÒu réng, lÉn chiÒu s©u. §o¹n th¬ lµ bøc tranh thiªn nhiªn  ®Êt trêi lóc sang thu. §Çu tiªn, nhµ th¬ quan s¸t sù vËt ë tÇng thÊp :

S«ng ®­îc lóc dÒnh dµng

ChÊt liÖu thùc ra thËt râ. C¸i “dÒnh dµng” cña dßng s«ng lµ phót hiÕm hoi sau lóc gËp ngÒnh leo th¸c nhäc nh»n råi l¹i å ¹t xèi x¶ d­íi nh÷ng c¬n m­a rµo mïa h¹. Tõ “®ù¬c lóc" diÔn t¶ c¸i hiÕm hoi th­a thít.

Tõ l¸y gîi h×nh “dÒnh dµng” chØ sù chuyÓn ®éng chËm ch¹p. §· l©u l¾m råi con s«ng míi cã dÞp nghØ ng¬i thanh th¶n nh­ thÕ.

Tuy nhiªn, dßng s«ng trë nªn chËm ch¹p h¬n khi thu sang, kh«ng kh«ng ®ång nghÜa víi sù vËt nµo còng nh­ vËy. Ta h·y ®äc c©u th¬ tiÕp theo : Chim b¾t ®Çu véi v·.

          Cãn giã heo may l·nh lÏo ®Çu mïa trµn vÒ khiÕn ®µn chim ph¶i b¾t ®Çu véi v· bay vÒ ph­¬ng nam tr¸nh rÐt. PhÐp ®èi vµ nghÖ thuËt t­¬ng ph¶n gi÷a hai c©u th¬ (dÒnh dµng><véi v·) ®· ®­îc t¸c gi¶ göi g¾m vµo ®ã mét triÕt lý : cuéc ®êi kh«ng cã gi©y phót nµo ph¼ng lÆng ªm ®Òm, sù sèng vÉn chuyÓn kh«ng ngõng, chÝnh v× thÕ con ng­êi ph¶i biÕt c¸ch chuÈn bÞ ®Çy ®ñ ®Ó øng phã vµ theo kÞp m¹ch ch¶y cña dßng ®êi.

          Vµ ë hai c©u th¬ tiÕp theo, kh«ng gian ®Êt trêi l¹i tiÕp tôc ®­îc më thªm mét tÇng míi :

Cã ®¸m m©y mïa h¹

V¾t nöa m×nh sang thu

§¸m m©y mïa h¹ lµ h×nh ¶nh ®éc ®¸o, thÓ hiÖn trÝ liªn t­ëng phong phó cña t¸c gi¶. D­êng nh­ ®¸m m©y mïa thu cßn v­¬ng n¾ng h¹ nªn nhµ th¬ míi cã liªn t­ëng s¸ng t¹o ®Õn thÕ.

Trong kho¶nh kh¾c giao mïa, ®¸m m©y trªn bÇu trêi cao ®· trë thµnh ranh giíi gi÷a mïa h¹ víi mïa thu. Tõ “v¾t ” mang hiÖu qu¶ diÔn ®¹t rÊt lín. Nã lµm cho ®¸m m©y kia cã kh¶ n¨ng nèi liÒn giöa hai mïa thiªn nhiªn hay nãi ®óng h¬n lµ mïa h¹ vµ mïa thu ®ang chªnh vªnh gi÷a mét ®¸m m©y. Tõ c¸i gi©y phót giao mïa v« h×nh trõu t­îng, t¸c gi¶ ®· biÕn thµnh sù vËt h÷u h×nh cô thÓ ®Ó ng­êi ®äc c¶m  nhËn râ h¬n vÒ tÝn hiÖu cña mïa thu.

Trong bµi th¬ “ChiÒu s«ng th­¬ng", H÷u ThØnh còng ®· cã nh÷ng ý th¬ t­ong tù :

§¸m m©y trªn ViÖt Yªn

Rñ bãng vÒ bè h¹

Cïng viÕt vÒ mïa thu ë lµng quª, NguyÔn KhuyÕn – nhµ th¬ cña quª h­¬ng lµng c¶nh ViÖt Nam còng ®· tõng viÕt :

Sãng biÕc theo lµn h¬i gîn tÝ

L¸ vµng tr­íc giã khÏ ®­a vÌo

TÇng m©y l¬ l÷ng trêi xanh ng¾t

Ngâ tróc quanh co kh¸ch v¾ng teo

                    (Thu ®iÕu)

Cã lÏ còng nh­ NguyÔn KhuyÕn, mïa thu vµ lµn quª nh­ mét phÇn m¸u thÞt trong con ng­êi H÷u ThØnh. ¤ng ®· viÕt rÊt nhiÒu vÒ mïa thu :

§i suèt c¶ ngµy thu

VÉn ch­a vÒ tíi ngâ

Dïng d»ng c©u quan hä

ChiÒu tÝm bê s«ng th­ong

(ChiÒu s«ng th­¬ng)

Ta h·y ®äc khæ th¬ cuèi cïng :

VÉn cßn bao nhiªu n¾ng

§· v¬i dÇn c¬n m­a

SÊm còng bít bÊt ngê

Trªn hµng c©y ®øng tuæi

N¾ng cuèi h¹ vÉn cßn nh­ng ®é nãng, ®é chãi kh«ng cßn gay g¾t. C¬n m­a nhÑ h¹t h¬n so víi trËn m­a rµo xèi x¶ nh÷ng ngµy hÌ ®· qua. SÊm bÊt th×nh l×nh næi trËn l«i ®×nh, hµng c©y nh­ giµ dÆn h¬n.

§ã lµ nh÷ng g× mµ nhµ th¬ H÷u ThØnh c¶m nhËn ®­îc vÒ c¸c hiÖn t­îng thiªn nhiªn khi thu sang.

Nh­ng “n¾ng, m­a, sÊm” lµm sao cã thÕ c©n, ®o Êy thÕ mµ H÷u ThØnh víi c¸c tõ ng÷ “VÉn cßn bao nhiªu, v¬i, bít” mang tÝnh chÊt gi¶m nghÜa, nhµ th¬ ®· biÕn chóng thµnh c¸c vËt cã träng l­îng thùc sù ®Ó ®èi chiÕu so s¸nh víi mïa hÌ.

Tõ sù hiÖn thùc quan s¸t thiªn nhiªn ta cã thÓ ph¸t hiÖn ra ®ùoc mét triÕt lÝ mµ nhµ th¬ muèn göi g¾m. "N¾ng, m­a, sÊm" lµ nh÷ng h×nh ¶nh Èn dô cho sù kh¾c nghiÖt vµ biÕn chuyÓn cña cuéc ®êi, "hµng c©y ®øng tuæi” chØ nh÷ng con ng­êi tõng tr¶i. C¶ ®o¹n mang ý nghÜa : con ng­êi tõng tr¶i lu«n v÷ng vµng tr­íc nh÷ng biÕn ®æi cuéc ®êi. Ph¶i ch¨ng nhµ th¬ ®ang gîi chóng ta nhí vÒ truyÒn thèng cao ®Ñp cña ng­êi d©n ViÖt nam vµ nh÷ng tr¶i nghiÖm ë ®êi qua thö th¸ch, qua hai cuéc kh¸ng chiÕn  thÇn th¸nh chèng Ph¸p vµ chèng MÜ cña d©n téc, ®ã lµ hµnh trang ®Ó thÕ hÖ trÎ h«m nay b­íc vµo ®êi.

          §äc Sang thu, ta kh«ng chØ c¶m nhËn ®­îc nh÷ng kho¶nh kh¾c giao mïa tuyÖt vêi cña mïa thu n¬i lµng quª B¾c Bé mµ cßn thÊy ®­îc t©m hån tinh tÕ nh¹y c¶m, tÊm lßng yªu thiªn nhiªn cïng biÕt bao häc triÕt lÝ, kinh nghiÖm s©u sa ; chóng ta ë ®êi ®©u ph¶i lu«n chñ ®éng vµ tù tin ®Ó cã thÓ v­ît qua mäi thö th¸ch, sãng giã cña cuéc ®êi Sang thu cña H÷u ThØnh kh«ng cßn tÝnh chÊt cæ ®iÓn, ­íc lÖ t­îng tr­ng nh­ th¬ NguyÔn KhuyÕn, Xu©n DiÖu  mµ sÏ sèng m·i trong lßng ng­êi ®äc víi nh÷ng nÐt míi mÎ s¸ng t¹o cña mét tiÕng thu ®Çy ¾p h¬i sù sèng.